فرش دستباف چیست ؟ + انواع فرش دستباف

فرش دستباف هنری تاریخی در سرزمین ایران است؛ و در جای‌جای این کشور، زنان و مردانی هنرمند از گذشته‌های دور تا امروز، به طراحی و بافت فرش مشغول بوده‌اند. امروزه هم می‌توان بهترین و البته گران‌قیمت‌ترین کف‌پوش خانه‌ها را فرش دستباف دانست. اما منظور از فرش دستباف چیست و این فرش دقیقا چه ویژگی‌هایی دارد؟ در این نوشته با جزئیات بیشتر با این فرش و انواع آن آشنا می‌شوید.

فرش دستباف چیست؟

فرش دستباف به‌طور کلی نوعی کفپوش یا زیرانداز است؛ که از جنس‌های مختلف تولید شده و بر اساس منطقه تولید، طرح‌های متنوعی دارد. همان‌طور که گفتیم فرش‌های دستباف از نظر جنس و طرح بسیار متنوع هستند. از سویی حتی در نوع گره این فرش‌ها در مناطق مختلف نیز تفاوت‌هایی وجود دارد. با این حال ساختار کلی آنها یک‌سان است. در ادامه این بخش با ساختار کلی این فرش‌ها آشنا می‌شوید.

فرش‌های دستباف از تار، پود و گره تشکیل شده‌اند. تارها همان نخ‌های فشرده‌ و کشیده‌ای هستند که با نظم و ترتیب بر روی دار قالی پیچیده شده‌اند. تارها بر اساس جنس فرش می‌توانند دارای ضخامت‌های متفاوتی باشند. به عبارت دیگر تارها همان رشته نخ‌هایی هستند که از دو سوی فرش خارج شده و به عنوان ریشه شناخته می‌شوند. هر تار معمولا از دو رشته نخ به شکل زیر و رو تشکیل شده است.

گره‌های فرش بخش اصلی و ظاهری این بافته دست هستند. هر گره روی دو رشته یک تار زده می‌شود. این گره می‌تواند به شکل فارسی یا ترکی انجام شود. این دو مدل در شکل گره زدن متفاوت هستند.

همچنین منظور از پود، رشته نخی افقی است که مجموعه‌ای از گره‌های زده شده در یک ردیف را فشرده کرده و در جای خود ثابت می‌کند. به عبارت دیگر وقتی همه گره‌های یک ردیف زده می‌شود؛ یک رج از فرش بافته شده است؛ که باید توسط پود در جای خود محکم شود. پودها در فرش‌های معمولی یک لایه بوده و در فرش‌های خاص‌تر به صورت ضخیم و نازک و در دو مرحله زده می‌شوند.

در نهایت با بافتن گره‌ها و تکمیل کردن رج‌های مختلف از روی نقشه، فرش بافته و تکمیل می‌شود. یک فرش دستباف بنابر جنس تار و پود و گره، می‌تواند از نظر تعداد گره متفاوت بوده و ظریف‌تر یا زمخت‌تر به‌نظر برسد.

انواع فرش دستباف کدام است؟

انواع فرش دستباف را بر اساس عوامل مختلف می‌توان دسته‌بندی کرد. با این حال دسته‌بندی این فرش‌ها بر اساس جنس گره‌ها، طرح فرش و ابعاد مهم‌ترین دسته‌بندی آنهاست. در ادامه درباره این سه دسته‌بندی توضیحات بیشتری خواهیم داد.

انواع فرش دستباف از نظر جنس

فرش‌های دستباف را می‌توان بر اساس جنس گره‌ها به چند نوع اصلی پشمی، کرکی، گل ابریشم و ابریشم تقسیم‌بندی کرد.

فرش‌های پشمی قدیمی‌ترین مدل‌های فرش دستباف ایرانی هستند. پشم استفاده شده در این فرش‌ها معمولا از دام‌های اهلی از جمله گوسفند تهیه می‌شود. ویژگی پشم در مقایسه با سایر جنس‌ها، ضخامت و زبری بیشتر آن است. این ضخامت موجب می‌شود که یک فرش پشمی گرم و نرم‌تر به‌نظر برسد. نکته مهم دیگر در مورد فرش پشمی دستباف ساده‌تر بودن بافت آن است. در واقع این ضخامت باعث می‌شود تا تعداد گره‌های این فرش‌ها کمتر شده و با سرعت بیشتری بافته شوند. البته به همین دلیل نیز از نظر طرح و نقش باید انتظار ظرافت کمتری از آنها داشته باشید. استحکام و دوام بالا ویژگی دیگر این فرش‌هاست؛ که آنها را گزینه مناسبی برای بافت فرش‌هایی در ابعاد بزرگ‌تر می‌کند. از سویی فرش‌های پشمی عایق بهتری در برابر دما و صدا هستند. این ویژگی‌ها سبب شده است که از نظر تاریخی این فرش‌ها را اغلب در مناطق عشایرنشین و کوهستانی غرب ایران ببینیم. نکته مهم اینکه استحکام موضوع مهمی از نظر شرایط شستشوی فرش در قالیشویی نیز محسوب می‌شود.

فرش‌های کرکی دومین مدل فرش دستباف از نظر جنس هستند. کرک نیز معمولا از همان پشم گوسفند تهیه می‌شود؛ با این تفاوت که شکل به دست آوردن آن پیچیده‌تر است. در واقع کرک همان پشم‌های ریزتر و ظریف‌تری است که هنگام شانه زدن یا برس کشیدن بدن گوسفند روی شانه باقی می‌ماند. به همین دلیل فرش‌های کرک باف از ظرافت و زیبایی و البته لطافت بیشتری برخوردار هستند. با این وجود همچنان از نظر نرمی و عایق بودن در برابر دما و صدا، گزینه‌های قابل اعتمادی بوده و انتخابی عالی برای هر خانه‌ای محسوب می‌شوند.

فرش ابریشم سومین گروه از فرش‌های دستباف ایرانی و البته از نظر ظرافت و زیبایی محبوب‌ترین آنهاست. ابریشم به عنوان نخی بسیار ظریف، نازک و درخشنده، انتخابی عالی برای بافت یک فرش با نقشه‌ای پرجزئیات و پیچیده است. به همین دلیل حتی می‌توان به کمک ابریشم تابلو فرش‌هایی بسیار زیبا طراحی کرد. اگرچه ابریشم از دوام بالایی برخوردار است؛ اما فرش بافته شده از ابریشم بسیار ظریف و نازک بوده و معمولا بیش از 6 میلی‌متر ضخامت ندارد. به همین دلیل نیز نمی‌توانید از آن انتظار نرمی و گرمی فرش‌های پشمی را داشته باشید. به‌طور کلی فرش ابریشمی، فرشی عالی برای طراحی فضاهای لوکس و زیبا به شکل سنتی است.

در نهایت فرش گل ابریشم یک فرش دستباف ترکیبی است که گره‌های کلی آن از کرک یا پشم بافته شده و در بخش‌هایی خاصی مانند گل‌های فرش، ابریشم به‌کار رفته است. این کار کمک می‌کند تا در کنار استفاده از زیبایی و ظرافت ابریشم در بخش‌های مهم فرش، از نرمی و لطافت پشم و کرک نیز استفاده کرده و از آن مهم‌تر در قیمت تمام شده تولید فرش نیز صرفه‌جویی کنیم.

انواع فرش دستباف از نظر طرح

یک تقسیم‌بندی مطرح دیگر برای انواع فرش دستباف، دسته‌بندی آن بر اساس طرح است. اگرچه هرکدام از این طرح‌ها از نظر زیبایی‌شناسی دارای جزئیات جذاب گوناگونی بوده و نمایان‌گر تاریخ و فرهنگ منطقه خاص خود هستند؛ در این بخش تنها به معرفی نام آنها اکتفا می‌کنیم.

بر این اساس انواع فرش‌ها با نام اصفهان، کاشان، تبریز، نائین، هریس، قم، سلطان آباد، ساروق، بختیاری، فرهان و کرمان را باید انواع فرش از نظر طرح دانست.

انواع فرش دستباف از نظر ابعاد و اندازه

انواع فرش دستباف در ابعاد و اندازه‌های گوناگون و با کاربری‌های مختلف تولید می‌شوند. در ادامه لیستی از انواع فرش بر این اساس را مشاهده می‌کنید:

• انواع فرش با ابعاد 3 در 4، 2.5 در 3.5، 2 در 3، 6 در 4 را با نام قالی می‌شناسند.

• انواع فرش با ابعاد 2.2 در 1.4 و 2.5 در 1.5 را با نام قالیچه می‌شناسند.

• انواع فرش با عرض نیم متر تا 1.07 متر و طول 3 تا 5 متر را با نام کناره می‌شناسند.

• انواع فرش با ابعاد 1.5 در 1.04 و 1.6 در 1.1 را ذرع و نیم می‌نامند.

• انواع فرش با ابعاد 1.3 در 0.8 را ذرع و چارک می‌نامند.

• پشتی مدل متداول دیگری است که در معمولا ابعاد در ابعاد 60 در 90 طراحی می‌شود.

در کنار موارد گفته شده در این نوشته می‌توان فرش‌ها را از نظر سبک‌های محلی، ساختار و نوع بافت نیز، به انواع گوناگونی دسته‌بندی کرد.